013 Hoàng Sào binh mã 黄巢兵馬

Đi qua Hoa Sơn, nhìn di tích binh mã Hoàng Sào ở đây, Nguyễn Du, với kiến thức thấu triệt về lịch sử Trung Quốc, cảm khái nói ra quan điểm của mình.

images Internet

大小花山數里分
黄巢遺蹟在江津
豈知金統秦中帝
乃出孫山榜外人
悞國每因拘限量
窮时自可變風雲
遠來擬問千年事
舡戶搖頭若不聞

Đại tiểu Hoa Sơn sổ lí phân
Hoàng Sào di tích tại giang tân
Khởi tri Kim Thống Tần Trung đế
Nãi xuất Tôn Sơn bảng ngoại nhân
Ngộ quốc mỗi nhân câu hạn lượng
Cùng thời tự khả biến phong vân
Viễn lai nghĩ vấn thiên niên sự
Hang hộ diêu đầu nhược bất văn

Dịch nghĩa:
Binh mã của Hoàng Sào (1)

Đại Hoa Sơn (2) và Tiểu Hoa Sơn cách nhau mấy dặm
Di tích Hoàng Sào còn để ở bến sông
Đâu ngờ vua Kim Thống (3) đất Tần Trung (4)
Lại là người lọt bảng Tôn Sơn (5) (thi rớt)
Lỡ việc nước vì câu nệ hẹp hòi (6)
Lúc cùng người ta có thể biến đổi gió mây (7)
Khách xa đến hỏi chuyện nghìn năm trước
Nhà thuyền lắc đầu làm như không nghe thấy

Chú thích

(1) (2) (3) (4): Ở dãy núi Hoa Sơn, trên bờ sông Minh Giang, tỉnh Quảng Tây, vẫn còn những vết đỏ hình người và ngựa. Tục truyền đó là binh mã của Hoàng Sào 黃巢. Hoàng Sào, người đời Đường, thi tiến sĩ, có tài, nhưng bị quan trường câu nệ hẹp hòi đánh rớt, vì tướng mạo quá xấu. Hoàng Sào bất mãn, nổi dậy đánh thắng vua Đường Hi Tông 唐僖宗, làm Hoàng đế ở Tần Trung 秦中 (nay là tỉnh Thiểm Tây 陝西) 10 năm (875-884), niên hiệu Kim Thống 金統.

(5) Tôn Sơn 孫山: Ông vua Kim Thống đó cũng chính là anh chàng lọt "ngoài bảng Tôn Sơn" (danh lạc Tôn Sơn 名落孫山). Do tích Tôn Sơn, đời Tống, đi thi đậu hạng chót. Về làng, có người hỏi tin tức đậu rớt ra sao, Tôn Sơn trả lời như sau: Giải danh tận xứ thị Tôn Sơn, Hiền lang cánh tại Tôn Sơn ngoại 解名盡處是孫山, 賢郎更在孫山外 (Cuối bảng vàng có tên là Tôn Sơn, Hiền lang — chỉ những người khác trong làng đã cùng đi thi — còn ở ngoài Tôn Sơn nữa).

(6) câu nệ hẹp hòi: trỏ vào việc vua quan nhà Đường đã đánh rớt Hoàng Sào chỉ vì câu nệ hẹp hòi ở tướng mạo.

(7) biến đổi gió mây: chỉ việc Hoàng Sào khởi nghĩa thành công, lập ra triều Đại Tề 大齊.

Dịch thơ:
Binh mã Hoàng Sào

Hai dãy Hoa Sơn mấy dặm trông
Hoàng Sào còn để vết bên sông
Lên ngôi Kim Thống, làm vua chúa
Thua hạng Tôn Sơn, lọt bảng rồng
Thói hẹp làm hư nền xã tắc
Thế cùng đảo lộn bước thành công
Khách xa hỏi chuyện nghìn năm trước 
Ngơ ngác nhà thuyền ậm ự... không 

(Đặng Thế Kiệt dịch)